KIEV = КИÏВ = KYIV = КИЄВ
De huidige spanningen in de hoofdstad van Oekraïne komen niet uit het niets. Een kijkje in Kiev nog voor het Europees Kampioenschap voetbal van 2012.
Vier stuks zijn het er, in uniform. Ze bewaken de ingang naar het Olympisch Stadion, waar nog druk aan getimmerd wordt. Het stadion van de finale. Wij, pottenkijkers, mogen er niet in. De militiemannen staan er vervaarlijk bij. En als je de film ‘My Joy’ hebt gezien is er geen ontkomen aan: onwillekeurig vraag je je af of die mannen in staat zijn te doen wat hun collega’s deden in de bioscoop. Je leest hun gezichten en het antwoord is ‘Ja’. Als je in Oekraïne in handen valt van de sterke arm, dan ben je nog niet jarig.
Maar, zo vlak bij het doel, proberen we alsnog te scoren. We suggereren een EK-finale tussen Nederland en… Oekraïne. Middenin de roos. De militiemannen kunnen hun lachen niet houden, maar kijken naar hun commandant of dat wel mag. Pas als ook die een glimlach niet onderdukken kan, komen ze echt los. Zijzelf in de finale, dat vinden ze een onweerstaanbaar geestig idee. Mooi. En mogen we er nu dan wel in? Njet. Een woord Engels is er niet bij. In hun land kan je meestal alleen met Oekraïens en Russisch terecht.
Ook daarom gaan we ze maar niet vertellen dat ik gisteren, alleen, achter hun collega’s langs toch naar binnen ben geglipt. En het moet gezegd: het ‘Olimpiyskiy’ lag er veelbelovend bij. Met Oekraïensblauwe en -gele overdekte stoelen biedt het comfortabel plaats aan zo’n 70.000 toeschouwers. Ook het gras wordt vertroeteld. Kunstmatige installaties die licht en warmte bieden moeten de mat optimaal laten overwinteren.
En die winter is pittig: -25, -30… Voor Kievenaar Kolja geen punt. ‘Heerlijk!’, roept hij, al scheurend van het vliegveld naar de stad. ‘De mensen rijden hier heel slecht’, vindt hij, voortdurend zijn smartphone checkend. ‘En Boryspil-Kiev is de enige goede weg van het hele land’. Terwijl Oekraïne de grootste natie is die in zijn geheel in Europa ligt.
Hoewel Kolja’s land al sinds 1991 zelfstandig is, moeten we het nog afleren ‘de Oekraïne’ te zeggen. Dat ‘de’ moet dus weg. En officieel heet Kiev inmiddels ‘Kyiv’, maar goed, we zeggen ook nog steeds ‘Parijs’.
Kyiv betekent ‘(de stad) van Kyi’, naar één van de legendarische stichters ervan, terwijl ‘Oekraïne’ zoveel wil zeggen als ‘Grensland’. Dat is het nog steeds. Half west, half oost. Kiev ligt zelf weer op een scheidslijn die het Grensland van noord naar zuid doormidden snijdt. Het is een grens die stroomt, de machtige rivier de Dnjepr. Ten westen ervan is het land overwegend agrarisch en getekend door onder meer Oostenrijkse invloeden. Het Oekraïens is er de dominante taal. Het oosten is zowel geïndustrialiseerd als gerussificeerd. Hoewel deels zwaar vervuild, is dit ook het gebied waar door een aantal mensen veel geld wordt verdiend.
Kiev ligt grotendeels op de westoever van de rivier, maar is intussen ook uitgestulpt aan de oostkant ervan. Rond het jaar duizend was het een van de grootste steden van de wereld, als kern van het zogeheten ‘Kievse Rus’, een machtig rijk dat zich uitstrekte tot in Scandinavië. Dat hoge noorden was tevens de oorsprong van de Varangiërs, vikingen die onder de naam ‘Rus’ het zuiden hadden opgezocht. De aanduiding ‘Rus’ ging daarmee zowel over op het veroverde gebied als op ‘de Russen’.
Anno 2011 lijkt het land op een tweesprong te staan. ‘Niks nieuws’, lacht Pavlo, ‘dat staan we al duizend jaar’. Maar nu? Verdere toenadering tot de Europese Unie, of geparkeerd blijven binnen de Russiche invloedssfeer. De richting EU wordt door velen gezien als iets dynamisch, een stap vooruit, terwijl een verder verblijf in het Russische kamp op hen overkomt als een vorm van stagnatie. Maar Rusland is onmisbaar, alleen al vanwege de olie en het gas. Voorlopig blijft het dus in plaats van kiezen bij een lastige spagaat.
Tijd voor een капучино. Als je naar Kiev gaat is het handig het cyrillische schrift te leren, maar als je gewoon ‘cappuccino’ zegt snappen ze het ook. In elk geval hebben ze het. Want vergis je niet: Kiev is een miljoenenstad waar je alles krijgen kan.
Vanachter de koffie valt er buiten van alles te zien. Een man met een bolle leren pet staat zelfverzekerd te wachten. Daar komt een man met een platte pet. ‘De platte’ geeft ‘de bolle’ een indrukwekkende stapel bankbiljetten van 200 hryvnia, de Oekraïense muntsoort. Ter plekke telt de bolle het na, met ervaren vingers. De bolle knikt en geeft de platte aan hem te volgen.
Ondertussen steekt een man de straat over. Achterop zijn jack prijkt een tekst waar niets cyrillisch aan is: ‘Stichting Kinderopvang Enschede’. In een opwelling wil ik naar buiten rennen om uit te vinden of in Enschede de opvangkinderen misschien op waren, of… Maar verderop rijdt een vrachtwagen van ‘Beter Bed’. En, kijk dáár: een bestelwagentje van Bootsma. Hier wordt aan recycling gedaan. Legaal of niet, zo is er een kans dat je op weg naar het stadion waar Oranje gaat spelen een auto ziet rijden die je bekend voorkomt.
Over oranje gesproken: van de ‘Oranje Revolutie’-euforie betreft valt niets meer te bespeuren. Op het Onafhankelijkheidsplein, het centrum van de beweging van destijds, is het enige oranje nog de broek van een wat uitgebluste Disney-figuur waarmee je op de foto kan.
*
Drie-Twee-Eén…
Even terug in de tijd, naar 2004. De Oekraïense politiek wordt beheerst door twee mannen en een vrouw. Viktor Joesjtsjenko en Viktor Janoekovitsj betwisten elkaar het presidentsschap. Joesjtsjenko heeft zijn machtsbasis in het westen, Janoekovitsj in het oosten. Janoekovitsj wint op frauduleuze wijze, maar na een reeks demonstraties wordt Joesjtsjenko alsnog president, met zakenvrouw Julia Timosjenko als premier.
Beiden zijn visueel zeer herkenbaar: Joesjtsjenko vanwege zijn pokdalige gezicht en Timosjenko door haar originele oplossing van waar je een vlecht moet laten. (Joesjtsjenko’s deerniswekkende uiterlijk zou het gevolg zijn van vergiftiging met een dioxine-achtige stof).
Het tweetal doet tijdens hun regeerperiode vooral van zich spreken als kibbelkoppel. Gevolg: bij een nieuwe verkiezing wint Janoekovitsj regulair. Minder in de haak lijkt een veroordeling tot zeven jaar gevangenisstraf voor Timosjenko, vanwege een door haar afgesloten gascontract met Rusland dat Oekraïne op grote kosten jaagt. Daarmee is van de drie alleen Janoekovitsj nog ‘operationeel’…
*
Halverwege Chresjtsjatyk, Kievs ‘Grand Boulevard’, telt een digitaal bord de dagen en uren af tot het EK. Er vlakbij is een tentenkampje opgericht door aanhangers van Timosjenko, vol met leuzen en rode hartjes voor hun idool. Maar vandaag hangen er meer militiemannen rond dan fans.
Al meningen sprokkelend lijkt vrijwel iedereen in Timosjenko’s veroordeling een puur politieke zet te zien, maar ook vinden velen haar minder onschuldig dan die keurige vlecht suggereert. Over Joesjtsjenko is men vrijwel unaniem. Zelfs medelijden kan er niet meer af.
En de huidige president? ‘Daar is toch niemand tevreden mee?’, meent Pavlo. Een ander noemt hem ‘een zetbaas van machtige mannen’. We zien hem voorbijrijden, met mega-escorte. Een zakenman ziet een nieuwe revolutie in het verschiet: ‘Maar nu nog niet. De mensen zijn murw’.
Ook op Chresjtsjatyk vind je het enige toeristenbureautje van de stad. Een particulier initiatief. Een officieel VVV heeft Kiev nog niet, maar met het EK voor de deur zijn er meerdere vestigingen voorzien.
Zo valt er voor de eerste aftrap nogal wat te doen. Andrijivsky Oezviz, Kievs meest toeristische straatje, ligt open van onder tot boven. Een treinverbinding van de luchthaven Boryspil naar de stad is in aanbouw en ook draaien de betonmolens nog onder de gouden koepels van het ‘Holenklooster’, Kievs meest bezochte lokatie. Het ‘Lavra’ is één van de heiligste plekken binnen het Russisch-orthodoxe geloof. De grotten eronder werden gegraven door monniken die daarin niet alleen als heremieten leefden, maar er ook stierven. Ze liggen er nog steeds, in kisten met glazen wanden. Gewapend met een kaarsje loop je er langs. De pelgrims vóór je maken er een punt van elke monnik en iedere ikoon te overladen met kussen. Ze passeren in de nauwe gang is lastig. Je moet hier dus niet meer haast hebben dan de mummies om je heen.
*
Babyn Jar
Je wilt er niet heen, maar je moet. Datzelfde gold op 29 september 1941 voor alle joden in Kiev.
Babyn Jar was wellicht de lokatie van de grootste specifieke massamoord tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zonder gas. De joden werden er in kleine groepen in een kloof geleid en doodgeschoten. Naarmate de diepte zich vulde, moesten volgende groepen plaatsnemen bovenop degenen die hen waren voorgegaan. Laag op laag. Pas na zesendertig uur kwam de teller tot stilstand. Bij 33.771.
Het is een getal dat op drie manieren indruk maakt. Door de veelheid. Maar ook door de precisie, die niet alleen een cultureel bepaalde accuratesse verraadt. Uit de historische stukken blijkt daarnaast trots op de perfecte uitvoering van een logistieke operatie. Moord als werk.
Later zouden nóg tientallen duizenden eindigen in Babyn Jar. Niet alleen joden. Maar na de verloren Slag om Stalingrad ontstond de kans op ontdekking. Daarop werden honderden gevangenen ter ‘bodemsanering’ ingezet, om na gedane arbeid op hun beurt te worden geëxecuteerd. Toch overleefden enkele getuigen. Daarmee zijn we na al het massale weer terug bij de enkeling. Ook daaraan herinnert je die 33.771. Dat ook die ene telt.
Voor degenen wier beeld van de Tweede Wereldoorlog vooral is bepaald door het zien van ‘The Longest Day’ en ‘Pearl Harbour’ is het Museum van De Grote Patriottische Oorlog een must. Zonder de enorme offers aan het oostfront had de Europese Unie gewoon ‘Duitsland’ geheten. Het kolossale verlies aan mensenlevens in Oekraïne kwam daarbij nog eens bovenop de miljoenen die er al voor de oorlog stierven als gevolg van de politiek van Stalin.
Bovenop het museum torent het beeld van ‘Moeder Moederland’ in superlatief pompeuze sovjetstijl. Alleen al het zwaard dat ze in triomf omhoog houdt, is zestien meter lang. En dat terwijl de punt ervan is afgesneden, zodat het zwaard niet uitkomt boven het hoogste kruis van de Lavra.
Onbevestigde geruchten willen dat Moeder om zou kunnen vallen. Dat zou esthetisch misschien een vooruitgang zijn, maar wel een hele klap. Toch valt zoiets uiteraard compleet in het niet bij de ramp in Tsjernobyl, zo’n honderd kilometer naar het noorden. In de uitgaanswijk Podil is er een museum aan gewijd. Je kan er de videobeelden zien van dienstplichtigen, die met gewone scheppen uranium teruggooien in de reactorkern. Met de belofte dat ze ‘daarna direct mochten afzwaaien’.
Tegenwoordig is een tochtje naar Tsjernobyl Oekraïne’s meest populaire toeristentoer. Daarbij kan je de onheilsreactor van een afstandje bekijken, inclusief een opgave van hoeveel straling je daardoor ‘rijker’ bent. Maar anderen worden er echt beter van. Naar verluid woedt achter de schermen een harde strijd over de verdeling van de winsten.
Zelf ervaren we ondertussen een bureaucratisch probleem. Iemand verklaart dat simpelweg zo: ‘Dit is de Oekraïne’. Vertaling: iedereen die hier letterlijk of figuurlijk een slagboom bedient, ziet het salaris als een aanvulling op wat je daarmee nog meer verdienen kan. In dat beeld past de vaststelling van een wijnhandelaar: ‘Mijn duurste wijnen worden niet door zakenmensen gekocht, maar door ambtenaren’.
Dat zal zo zijn, maar achteraf blijkt ‘My Joy’ als voorbereiding ideaal. Daarna valt alles mee, en Kiev helemaal. De stad ademt een zekere grandeur en is opvallend schoon. Bovendien gaat iedereen er naar vermogen goed gekleed. Vooral de vrouwen. In de schoenenwinkel lijken ze voornamelijk te kiezen tussen de naald- en de stiletto-; bij de kapper tussen ravenzwart, hoogblond en platina-. Zo zien ze er vaak verleidelijk uit, maar ook zelfbewust.
Ik spreek een vrouw, met prachtige ogen. Ze verkoopt kranten in een hoekje van een metrostation. Van haar salaris als lerares ging het niet meer. De Kievenaren snellen voorbij. Ze hebben haast, om vooruit of rond te komen. De metroroltrap helpt ze. Hij draait twee keer zo snel als bij ons.
*
Kiev Varia
– De metro is prima en spotgoedkoop.
– Taxi’s kosten in principe weinig, maar daarover moet voor vertrek onderhandeld zijn.
– Marsjroetka’s, meer of minder morsige mini-busjes, zijn alleen geschikt voor gevorderden.
– Krachtpatser-suvs met donkere ruiten (en relaties) parkeren gewoon op de stoep.
– Er gaan zo’n elf hryvnia in een euro.
– Een bedelaarster: ‘Dollars en euro’s ook goed’.
– Een jood: ‘Met keppeltje kan het in sommige wijken gevaarlijk zijn’.
– Babyn Jar staat op geen enkele gratis toeristenkaart, maar is makkelijk te bereiken via Metrostation Dorohozhychi.
– Internet + Kiev = Stampvol te bestellen dames.
– De luchthaven Boryspil is berucht, maar daar merkten we niets van. Voor de zekerheid: alleen handbagage.
– Tijdens een kleine week Kiev voelden we ons geen moment onveilig. Wel opletten altijd goed.
– Steeds meer jongeren spreken een beetje Engels en zijn hulpvaardig. Maar kijk uit voor ‘verdacht hulpvaardigen’.
– Proberen: vareniki, het lokale antwoord op ravioli, met vele verschillende vullingen. Ook mlintzi, kleine, al dan niet gevulde pannekoekjes. En natuurlijk ‘Kip Kiev’. Al komt dat gerecht misschien niet uit Kiev, ze hebben het er overal.
*
© 2011 Joost Overhoff