Einstein & Jo. 2.0

GW150914. Je weet wel. Nee?! En toch kan je ‘m moeilijk kleiner schrijven. Zó groot was de sensatie toen bekend werd dat voor het eerst op aarde een zwaartekrachtsgolf was gemeten. Dat gebeurde in Amerika, waar het verschijnsel bekend staat als ‘gravitational wave‘ (GW). Het is een rimpeling in de ruimtetijd, een fenomeen dat bij gewone stervelingen (zoals ik) een rimpeling teweegbrengt op het voorhoofd, in een poging te begrijpen wat het is. Volgers van deze site, daarentegen, weten dat al. En meer. Zie Einstein & Jo. en ©log 120. Ontdekking voor een beter begrip van wat volgt.

Het is zomer 2016. Ruim een half jaar is voorbijgegaan sinds die gedenkwaardige 14 september. En daar is Jo, oftewel Prof.Dr.Ir.Jo van den Brand. We spreken elkaar bij het Nikhef, op het Amsterdamse Science Park. Jo is net terug uit Japan, Daar is men druk doende een nieuwe interferometer te realiseren, ter aanvulling van de twee in de USA en de VIRGO-installatie in Italië. Dat gaat nog wel een paar jaar duren, maar voor kosmische begrippen is dat niks. Daarnaast sijpelen er geruchten door dat men in Amerika nog een mega-interferometer op de wensenlijst heeft staan.
VIRGO, ondertussen, staat bijna in de startblokken in een verbeterde versie. Ergens in het najaar moet het zover zijn. Trouwens, de eerste golf die werd gedetecteerd was zó sterk dat die mogelijk zelfs in de oude opstelling zou zijn opgemerkt. De gebeurtenis die het signaal opwekte was dan ook van een letterlijk verpletterende kracht. Het ging om twee zwarte gaten die steeds sneller om elkaar heendraaiden, ten slotte samensmeltend tot één geheel. Daarmee was een combi-zwart-gat geboren ter zwaarte van 62 zonsmassa’s, de optelsom van 30 en 35.
Ehm, mist hier niet iets? Inderdaad, drie zonsmassa’s werden tijdens dit geweld omgezet in energie en als zwaartekrachtsgolven uitgestraald, vijfduizend keer zoveel energie als onze zon zijn zonneleven lang produceren kan.

De duizelingwekkende grootsheid van dit fenomeen vindt een waardige tegenhanger in de vrijwel even onvoorstelbare fijnheid van de apparatuur die er nodig is om een ‘uitloper’ van dit geweld te kunnen registreren. Om die onvoorstelbaarheid wat naar ons toe te buigen voert Jo een beeld ten tonele waar we vertrouwd mee zijn: ‘Als je één waterdruppel in het IJsselmeer laat vallen, dan stijgt het waterniveau’.
Als toehoorder kan je dat niet ontkennen, maar je kunt nauwelijks geloven dat die stijging meetbaar is.
‘Onze apparatuur’, zegt Jo daarop, ‘is honderdduizend keer gevoeliger dan wat voor het meten daarvan nodig is’.
Als toehoorder kan je vervolgens worden weggedragen. Knock Out. Voor wie dan toch nog staat: tijdens de twee tienden van een seconde waarin GW150914 de installaties passeerde werd een beweging gedetecteerd van een miljardste van een miljardste meter.

Jo's

Onlangs is die Golf Nr.1 gevolgd door een nieuwe detectie. Een zwakker signaal weliswaar, maar toch.
‘In de wetenschap’, zo doceert de professor, ‘geldt “Eén event is geen event”.
De bekendmaking van de eerste detectie was wel degelijk een wereldwijd media-event, maar die triomf vroeg toch om een herhaling ter bevestiging. Die is er nu. En wellicht gaan er nog vele volgen.
Dat geldt helemaal als de ondergrondse Einstein Telescoop ooit werkelijkheid wordt. Op z’n vroegst, schat Van den Brand, kan die er zijn in 2028-2030. Misschien wel in Zuid-Limburg. De proefboringen en -metingen daarvoor moeten nog beginnen. Op concurrerende locaties op Sardinië en in Hongarije is men daar al verder mee.

Aan de muur van de werkkamer van de Prof.Dr.Ir. hangt een foto van een jongere Jo, als deelnemer aan de Marathon van Amsterdam. Aha, de bekende combinatie ‘Hardlopen & Hard denken’. Tegelijk? Nuttig in elk geval, want voor het van de grond krijgen van een internationaal wetenschapsproject is het uitmunten in je vak hopeloos onvoldoende. Er komt nog zoveel meer bij kijken, zoals netwerken, mensenkennis, het respecteren van ’s lands wijs, ’s lands eer. En een lange adem.

*

N.B.

Kosmisch gezien vond het eerste geregistreerde ‘event’ vrij recent plaats, zo’n anderhalf miljard jaar geleden. Op een afstand dus van 1.500.000.000 lichtjaar. Relatief dichtbij. Toch een hoopgevende stap in de richting van de Heilige Graal: het ontrafelen van de Big Bang.


*


© Joost Overhoff